02 Nën Magjia e këngës polifonike
Nga Asqeri PETANI
Kënga polifonike, e rrallë në botën e sotme, zë një vend të rëndësishëm në tërësinë e kulturës shqiptare. Ajo përbën një mënyrë të kënduari sa të hershme aq dhe të veçantë e tërheqëse, e cila duke aktivizuar zëra me ngjyrime të ndryshme krijon një produkt harmonik e magjepsës. Megjithëse nuk dihet se kur, ku dhe si lindi, polifonia i ka shoqëruar vazhdimisht shqiptarët në jetën e tyre të përditshme dhe në ceremonialet e ndryshme.
Ka mendime të ndryshme lidhur me strukturën e saj. Dikush e krahason këngën polifonike me një orkestër harqesh, një tjetër e krahason atë me prijësin dhe ndjekësit e tij, e kështu me radhë. Do të pëlqeja që strukturën e ndërtimit dhe funksionimit të polifonisë ta lidhja me faktorët natyror të truallit ku ajo u krijua dhe mbijetoi. Kjo sepse në modelimin e saj nuk mund të përjashtohen elementët e qenësishëm të truallit me tërë hapësirën e vlerave që ata marrin brenda kushteve specifike ekzistuese. Dhe këtu nuk përjashtohet as modeli i prijësit që hedh idenë dhe ndjekësve që e mbështesin atë, për të krijuar kështu harmoninë e saj të veçantë.
Duket e pranueshme që struktura e ndërtimit të polifonisë të ketë lidhje me tërësinë e faktorëve të truallit ku ajo lindi dhe mbijetoi, të cilët duhet të kenë ndikuar dhe në mbijetesën e saj. Këtu nuk mund të shmangen elementët e qenësishëm, si cicërimat e zogjve, gurgullimi i ujërave, fëshfërimat e pemëve, zilet dhe këmborët, klithmat apo dhe vajet, me tërë ngjyrimet e tyre, elementë këta mjedisor, që nuk mund të mos kenë ndikuar në krijimin e saj. Për pasojë zërat e polifonisë mund të krahasohen me zërat e elementëve të vet truallit dhe më tepër. Kështu, zërin e marrësit të këngës mund ta krahasojmë me zërin e pastër të bilbilit, atë të kthyesit me zërin paksa të ngjirur të thëllëzës, zërin e hedhësit me atë të turtullit apo gurgullimën e ujit të burimit. E në një model tjetër, zërat e marrësit e të kthyesit sikur ngjajnë me zilen e cjapit dhe këmborën e dashit që prijnë kopenë, ndërsa iso me blegërimat e tufës që i ndjek ata nga pas.
Natyrisht që krahasimet e ndryshme funksionojnë, por në tërësinë e tyre këto të fundit duken si më afër së vërtetës, pasi këta elementë natyror kanë qenë, janë dhe mbeten dominant në trevën ku kënga u krijua dhe ku ende mbijeton. Blegërimat, cicërimat, gurgullimat etj. kanë qenë të pranishme qysh në krijimin e shoqërisë dhe nuk mund të mos ta kenë ndikuar dhe nxitur shpirtin e atyre që krijuan dhe modeluan këngën e vet. Për pasojë përfshirja e këtyre faktorëve në shpjegimin e strukturës së polifonisë, duket natyrshëm i pranueshëm.
Është e besueshme të thuhet se polifonia ka mbërritur në ditët tona pa ndryshime thelbësore strukturore. Ajo është ruajtur në formën e saj origjinale në zonat e thella shqiptare, kjo edhe sepse në ato treva vendasit kanë mbetur më brenda vetvetes në shumë aspekte. Në rastin e këngës qëndrimi larg fqinjëve ka ndikuar pozitivisht në mirëkonservimin dhe ruajtjen e formës së saj origjinale.
Ndjesia që të jep interpretimi i polifonisë është i veçantë. T’ia marrësh asaj do të thotë të vihesh në krye, të nisësh dhe të drejtosh interpretimin, të të ndjekin të tjerët, të kërkosh prej tyre harmoni, të masësh kohën, të futesh e të dalësh nga ajo në momentin e duhur, duke mbajtur të padëmtuar cilësinë dhe vazhdimësinë e interpretimit. Për pasojë, interpretimi i këngës polifonike kërkon jo vetëm aftësi vokale por dhe administrative e komunikimi. Për këto arsye shpesh thuhet se para se të jetë bashkim zërash, polifonia është bashkim shijesh dhe ndjenjash, unitet i jetës së interpretuesve në shumë aspekte. Zotërimi i këtyre aftësive i pajis interpretuesit e saj me cilësi të veçanta zanore, artistike e njerëzore, cilësi të cilat përbëjnë edhe disa nga vetitë dalluese për njerëzit e zonës ku ajo këndohet.
Polifonia gjatë interpretimit përdor disa zëra, përkatësisht marrësin, kthyersin, hedhësin dhe ison. Marrësi vë në lëvizje tërë ansamblin. Ai prin të tjerët, përcakton nisjen, ritmin, kthesat, pushimet, rinisjet, kohëzgjatjen dhe fundin e këngës. Marrësi është përcaktues pasi pa të kënga nuk ekzekutohet, sepse fjalët dhe notat e marrësit përcaktojnë vijën e interpretimit që ndiqet nga të tjerët.
Kthyersi, përveç se sjell një ngjyrim të ri në timbrin e zërave, zbut këputjet e zërit të parë, përgatit futjen e isos në interpretim dhe plotëson pauzat gjatë frymëmarrjes së marrësit apo ndryshimit të ritmit të këngës nga ana e tij. Hedhësi plotëson marrësin dhe fut në interpretim një ngjyrim të ri, përgjithësisht një kontrast zanor me atë të marrësit. Është një zë shtesë, që përveç se pasuron tërësinë e zërave në këngë, plotëson dhe alternon marrësin gjatë interpretimit. Ky zë, i futur vonë në interpretim, ka gjetur shtrirje dhe me kohën ka zënë vend.
Ndërsa iso është një shumatore zërash që shërben si shtrat ku notojnë dhe luajnë gjithë zërat interpretues. Zërat kryesorë me disa ngjyrime, notojnë në ambientin e isos e cila megjithëse gjatë interpretimit shfaqet solide, përbën në të vërtetë një mjedis likuid me vibrim të brendshëm, karakteristik për gjithë elementët jetësor.
Duket se magjinë e polifonisë e favorizon edhe mungesa e instrumenteve muzikorë, zëvendësimi i tyre me instrumentet biologjik të organizmit të njeriut, siç janë kordat zanore, mushkëritë, nervi, ndjeshmëria etj. të cilët shprehin në mënyrë më të plotë emocionet, veçoritë, ndjeshmërinë dhe kulturën e interpretuesit. Kënga polifonike është me të vërtetë magjike dhe magjia e saj duket se vjen sa nga misticiteti i saj, interpretimi, diversiteti dhe harmonia e zërave, ashtu edhe nga forca dhe qartësia e teksteve të saj. Tekstet e këngës janë të ngjeshura, me nënkuptime, simbole dhe figura nga trualli i saj, të shkruara nga autor që e njohin mirë atë. Dhe kjo përbën një vecori e prioritet në raport me këngën e kultivuar, pasi këtu motivi merret nga trualli dhe ngjizet e interpretohet nga njerëzit e po këtij trualli.
Polifonia labe është e vetme në tërësinë e folkut shqiptar, atij ballkanik e më gjerë. Asnjë popull tjetër nuk e ka dhe nuk e interpreton atë si shqiptarët. Prandaj polifonia përjashton çdo pretendim pronësie nga të tjerët, pretendime që vihen re jo rrallë në rajonin tonë lidhur me përkatësi të ndryshme kulturore. Mosha e polifonisë ngjan me vet moshën shqiptare. Enigma e krijimit të polifonisë i ngjan atyre të krijimit të kryeveprave të mëdha, të cilat vinë nga thellësia e shekujve dhe nuk u dihet fillesa, nuk njihet as koha, as procesi dhe as gjurmët e punishtes ku ajo u gatua për herë të parë. Mundet që koha ta ketë rrënuar punishten por mundet që ajo të jetë prishur nga vet krijuesit, që teknologjia e krijimit të saj të mos merrej e përvetësohej nga të tjerët, për të mbetur vetëm pronë e tyre, e krijuesve.
Hershmëria e polifonisë nuk i pengon njerëzit e sotëm të shijojnë mrekullinë e kompozimit dhe interpretimit të saj. Ajo pëlqehet nga të moshuarit por edhe nga më të rinjtë edhe pse këta të fundit preferojnë rryma të ndryshme muzikore. Ashtu si paraqitet sot ajo të befason dhe nëse do të përpunohet me kujdes, me siguri do të mrekullojë botën. Megjithatë, përpunimi është delikat dhe mund ta marrin përsipër vetëm mjeshtra të mëdhenj që njohin shumë mirë muzikën dhe ndërtimin e saj të brendshëm. Kjo sepse kryevepra është krijuar në një kohë tjetër dhe nga mjeshtra të tjerë. Ndërsa sot mjeshtëria e krijimit të këngës është orientuar në kompozimin e varianteve bashkëkohore si atij pop, rock, hip-hop etj. Në ditët e sotme as që mund t’i bier kujt në mend të krijojë folk e aq më pak polifoni. Në analogji, sot konsiderohet pothuaj e pamundur gdhendja e gurit në nivelin artistik të anticitetit sepse kjo mjeshtri parësore për artin e asaj kohe, tani nuk është e atillë.
Një dukuri tjetër e polifonisë labe është shtrirja e saj territoriale. Treva e të kënduarit polifonik është e limituar dhe e veçantë. Kënga vazhdon të jetojë e gjallë brënda truallit ku ka lindur, ku është rritur e jetuar. Kjo trevë në pjesën veriore kufizohet kryesisht nga lumi Vjosa, një pengesë natyrale që ka shërbyer, me sa duket, për ruajtjen e saj, për të ndërprerë përhapjen e këngës përtej truallit të vet por edhe për të penguar ndikimet në kahe të kundërt. Veçori e këtij trualli është terreni malor, i ngjashëm me lartësitë ku banonin e kuvendonin perënditë dhe ku sigurohej paprekshmëria e tyre. Në zonat kufitare, atje ku ajo takohet me treva të tjetra, interpretimi i polifonisë bëhet i dallueshëm, pasi në ato treva futen element të kulturës jashtëlabërishte. Aty dallohet ritmi, timbri dhe vija melodike e interpretimit, çka tregon se kënga ka krijuar lidhje të forta me truallin dhe çdo kapërcim i kufijve natyral bën që të dallohet nga origjinali.
Kënga polifonike mësohet në mënyrë natyrale e graduale, përmes trashëgimisë dhe ushtrimit të lirë të të kënduarit, nga njerëzit që jetojnë në atë trevë. Për mësimin e saj nuk ka shkolla dhe as mësues apo instruktorë. Të kënduarit arrihet përmes një procesi të gjatë edukimi. Ashtu si gjuha, të kënduarit përftohet gradualisht nga mjedisi ku ajo interpretohet. Zakonisht tradita apo teknikat familjare dhe të trevave apo zonave, transmetohen me kalimin e kohës nga njeri brez te tjetri. Kjo ka bërë që edhe të kënduarit e një zone të ketë veçori dalluese dhe të ndryshojë nga të kënduarit e një zone tjetër.
Kënga polifonike është unike ashtu si “kodi gjenetik” që e mbart atë. Nuk duket i tepërt ky përcaktim po të kujtojmë se interpretimi i saj nga banorët e Labërisë është kryer brez pas brezi, qysh kur ajo është krijuar. Kjo ka bërë që lidhja e njeriut me këngën të bëhet përherë e më e fortë, të kalojë nga sipërfaqja në brendësi, nga kordat e zërit tek zemra, nga një argëtim i çastit në kërkesë të shpirtit. Ndaj jo rrallë, ajo konsiderohet margaritar, pasuri, identitet dhe detyrim për ruajtjen dhe mbartjen e shëndetshëm në të ardhmen.
Një mik nga trevat e Labërisë që pati emigruar familjarisht jashtë shtetit, kur u kthye në vendlindje vuri re se djali i tij, pa e dëgjuar e njohur më parë polifoninë filloi ta pëlqente atë. Djali habitet me mënyrën e interpretimit, e pëlqen dhe e konsideron të kënduarin polifonik plotësisht shqiptare. Pëlqimi i këngës prej tij vjen, mesa duket së brendshmi, nga të qenit e një geni me të, nga të qenit tërësisht shqiptare, çka bën që ajo të njihet menjëherë, të pëlqehet e shijohet edhe kur se ke takuar më parë. Ndoshta kjo përbën faktorin bazë që polifonia të përdoret si mjet identifikimi i shqiptarëve, ashtu si kazaçot ruse, ritmet spanjolle apo ato amerikano-latine, të cilat identifikojnë kombet dhe kulturën e tyre përkatëse në tërësinë e kulturës muzikore botërore.
Është normale të pyetet se përse mbijetoi kënga polifonike. Ndodhi kjo sepse është e veçantë struktura e saj, janë të veçanta rrethanat e truallit ku lindi dhe jetoi, është i veçantë shpirti i shqiptarëve që e mbarti, apo është i veçantë misioni që iu dha asaj? Këto pyetje praktike janë të vështira, por kuptohet se të gjitha janë nga pak të vërteta.
Mendohet se kënga ka nisur të këndohet shumë herët, qysh atëherë kur shqiptarët krijuan gjuhën e tyre dhe hynë në lidhje me njeri tjetrin. Përveç fjalës, si mënyrë komunikimi ata krijuan edhe të kënduarit duke e përpunuar dhe rritur atë dita ditës. Më tej, koha me rrethanat e saj i ka bërë vendasit të përqendrohen te arti i të kënduarit, ta evidentojnë dhe perfeksionojnë në mënyrë të dukshme, për ta bërë polifoninë artin kryesor të tyre.
Përzgjedhja e polifonisë si mënyrë të kënduari, ka filluar atëherë kur shqiptarëve u mungonte shkrimi. Ky fakt duhet t’i ketë shtyrë ata ta përdorin artin oral edhe si një mënyrë shkrimi në kujtesën e tyre kolektive. Kjo sepse asimilimi përbënte rrezik permanent për trojet ku kryqëzoheshin rrugët e kalimit të fuqive ushtarake, ku sulmet u ngjanin dallgëve që sa zmbrapsej njëra niste tjetra, të cilat vinin nga drejtime të ndryshme, herë nga veriu, herë nga perëndimi e herë nga lindja.
Paraardhësit do ta kenë menduar këngën jo vetëm si një element të rëndësishëm kulturor, por dhe si një strukturë rezistente në përplasjet me kulturat e huaja dhe do të kenë parashikuar që kur rrebeshet të ndërpriteshin dhe dallgët të tërhiqeshin, njerëzit e së njëjtës racë ta kërkonin, ta gjenin dhe ta identifikonin njeri tjetrin edhe përmes këngës. Ndoshta me këtë synim ata e përhapën këngën te individi, i mësuan teknikën e interpretimit, i kërkuan ta fusi atë në brendësi të vetes, por edhe ta mbart e transmetojë në breza. Kjo mund të jetë edhe arsyeja përse polifonia, ashtu si gjuha, mësohet përmes një praktike të gjallë e të gjatë jetësore, sepse kështu ajo merret natyrshëm, depërton ngadalë por thellë, duke arritur të bëhet pjesë e qenies.
Koha ka treguar se shumë shqiptarë të njohur apo të thjeshtë nga zonat ku kultivohej polifonia, nën presionin e kohës u ndryshuan e u shndërruan nga katolikë në ortodoks e më vonë në myslimanë. Një dukuri e tillë nuk ndodhi me këngën, çka pohon se struktura e saj ka qenë perfekte. Polifonia rezistoi duke mbetur e papërsëritshme në rajon e më gjerë, për të ardhur e shërbyer në ditët e sotme si mjet identifikimi dhe argument, për të hedhur poshtë pretendimet për përvetësimin e vlerave kulturore kombëtare. Kështu, ndërsa punishtja prodhoi kryeveprën, ambienti e pranoi, e ruajti dhe e solli atë të padeformuar. Dhe gjithë kjo ruajtje është kryer përmes shpirtit, zërit e fjalës. Shpirti lab, në këtë rast, ka mbajtur një sjellje konstante ndaj polifonisë, plot merak e dashuri, për ta ruajtur e prurë atë deri në ditët e sotme, kur dituria përmes teknologjisë moderne mund ta marri, regjistrojë, analizojë, përpunojë e paraqes sipas shijeve të kohës.
Po çfarë e bën të veçantë trevën që mbajti dhe ushqeu këtë produkt kaq të hershëm e specifik? Labëria është një trevë e veçantë e banuar dikur nga fiset e Kaonëve, Amantëve etj. gjë që flet për vazhdimësinë iliro–shqiptare të trevës por dhe të këngës njëkohësisht. Për shekuj kjo trevë mbeti jashtë presionit të trupave ushtarake të Bizantit, duke ruajtur një gjendje autonomie. Ndërkohë lebërit ndërtuan kanalet e komunikimit, për të dhënë e marrë midis tyre, duke krijuar vlera të përbashkëta kulturore si kënga, zakonet, banesat, veshjet etj.
Këto vlera janë ushqyer në vazhdimësi dhe siç evidenton Stefanaq Pollo; ato kishin marrë formë qysh në mesjetën e hershme sepse në këtë periudhë, mbruhet kombësia shqiptare dhe kultura e saj popullore, komponentët e përbashkët si territori, gjuha dhe trashëgimia e përbashkët etnografike. Ekzistenca e konsoliduar e këtyre elementëve në labëri dëshmohet edhe nga Marin Barleti, i cili shkruan se ”lebërit hynë dhe dolën prej epokës së Skënderbeut me një trashëgimi shumë të pasur shpirtërore dhe me traditë kulturore”.
Me sa duket, konservimi i polifonisë vjen edhe nga që Labëria është një trevë e thyer dhe shkëmbore, me male të lartë e gryka të thella, e rrethuar nga ujera që e mbajnë të izoluar nga pjesa tjetër. Po ta shikosh nga lartë, Labëria ngjan me një ujdhesë që për të hyrë në të apo dalë prej saj, duhet të kalosh ujërat rrethuese që fillojnë me rrjedhjen e Vjosës, vazhdojnë me Adriatikun e me Jonin, deri te Syri i Kaltër, përjashtuar pjesën Gjirokastër (Virua) – Syri Kaltër. Ndërsa ujërat rrethuese e kanë mbajtur Labërinë të izoluar nga hyrje – daljet, ujrat rrjedhëse që lëviznin nga qendra në periferi kanë ushqyer brenda saj jetën dhe këngën.
Ndoshta dhe mbijetesa e polifonisë në ekstremin jugor nuk duhet të jetë e rastësishme, por e favorizuar edhe nga kushtet specifike të trevës. Këto kushte duhet të kenë bërë që polifonia të ruhet në formën e saj të hershme në jug, në labëri, sic natyra ruajti akujt në polet e tokës. Ashtu si procesi natyror, që pasi shkriu akujt dhe favorizoi zhvillimin e shumëllojshmërisë së jetës në brezin e ndërmjetëm, i la ata të paprekur në skaje për të mbërritur në pamjen që kemi sot. Për shkak të izolimit natyror të trevës, jeta në Labëri ka vazhduar e pandryshuar për shekuj, në mënyrën e lindjes e të vdekjes, të ushqyerit, të punuarit, të gëzuarit apo të qarit. Përmes kësaj jetese, breza të tëra njerëzish erdhën e ikën, ushqyen jetën e traditën dhe mbajtën të gjallë polifoninë duke e prur atë të shëndetshme në ditët tona.
Mbijetesën e polifonisë duhet ta ketë favorizuar, ndër të tjera, edhe veçoritë e strukturës së vet këngës. Të kënduarit polifonik ka qenë një proces intim, që kryhej në rrethe të ngushta njerëzish, çka do të thotë se kënga mbahej brenda vetes e lëvizte bashkë me njeriun, duke bërë që efekti i saj të mos identifikohej lehtë dhe as të mos luftohej dot. Kjo duket edhe në faktin që të huajt, të përqëndruar në institucionet legale të edukimit, si feja apo shkrimi, nuk arritën ta bëjnë këngën objekt të transformimit e aq më pak të asgjësimit. Për pasojë, kënga identifikohej me vet njeriun dhe mund të zhdukej vetëm me zhdukjen e tij. Kjo mund të ketë ndodhur edhe nga që lufta ndaj këngës paraqitej e vështirë, pasi dhe format e komunikimit nuk kanë qenë këto të sotmet ku shtypi, radio e televizioni ndikojnë kaq ndjeshëm te dëgjuesi apo lexuesi.
Burimi: Gazeta Dita